امیر صادقی در گفت‌وگو با خبرنگار میراث آریا در خصوص پیشینه و فلسفه شب یلدا اظهار کرد: در کتاب جشن‌های ایرانیان، بهرامی بر این عقیده است که واژه‌ی یلدا از زبان سریانی و به معنای تولد است و سبب این نام‌گذاری را چنین دانسته‌اند که در پایان این شب دراز که اهریمنی است، خورشید یا مهر متولد می‌شود و تاریکی را از میان می‌برد.

او عنوان کرد: یلدا و مراسمی که در نخستین شب زمستان و بلندترین شب سال برپا می‌شود، سابقه‌ای چند هزار ساله دارد و از رسوم ویژه‌ آریایی‌هاست؛ اقوام قدیم هند و ایرانی و هند واروپایی جشن تولد آفتاب را آغاز زمستان می‌گرفتند به ویژه ژرمنی‌ها عید تولد آفتاب را در آغاز زمستان گرفته و آن‌را به‌خدای آفتاب نسبت می‌دهند و این بی‌تناسب هم نیست، چه واقعاً آغاز زمستان مثل تولد جدید خورشید است.

صادقی افزود: آشکار است که به‌موجب بلندترین شب که تاریکی - مظهر اهریمن - بیشتر زمان را در زمین می‌پایید، این شب را نحس و بدیمن می‌شمردند.

این کارشناس بیان کرد: در شب یلدا جهت رفع این نحوست، آتش می‌افروختند، گرد هم جمع می‌شدند و خوان ویژه می‌گستردند و این سفره جنبه‌ دینی داشته و مقدس بوده است.

او با اشاره به اینکه شب چله در میان مردم کردستان جایگاه ویژه‌ای دارد، گفت: شب یلدا را در کردستان «شه‌و چله» (شب چله) یا «شه‌و زمسان» (شب زمستان) می‌نامند، شبی که پیش از فرارسیدن‌اش، هیجان و شور خاصی را در میان مردم برمی‌انگیزد.

صادقی به مهم‌ترین ویژگی‌های این شب در کردستان اشاره کرد و افزود: اصلی‌ترین ویژگی شب چله، گردآمدن خانواده‌ها با هماهنگی قبلی در کنار هم است به‌صورتی که معمولا یک هفته قبل از آن مشخص می‌شود که شب چله این سال در خانه‌ چه کسی جمع شوند.

او بیان کرد: در خانواده‌هایی که پدر، در قید حیات باشد معمولا فرزندان با عروس‌ها و دامادها شب چله را در آنجا می‌گذرانند، اما چون خانواده‌ پدرخانم پدر شوهر مطرح است معمولا نوبت را رعایت می‌نمایند.

این کارشناس مردم‌شناسی یادآور شد: در تدارکات این جشن، سنندجی‌ها چند ماه قبل از شب چله، خربزه‌های کوچکی که از روستای گردشگری سراب قامیش تهیه می‌شود را در تفاله سرکه می‌اندازند تا برای این شب «کالک تورش» (خربزه ترش) که از اصلی‌ترین موارد سفره است را داشته باشند؛ پس از خوردن غذای چرب و سنگین شب چله،  میل کردن این خربزه‌ی ترش، هضم غذا را آسان نموده و باعث می‌شود بقیه‌ی شب نیز بتوان از تنقلات متنوع و میوه‌های رنگارنگ شب چله نیز استفاده کرد. لازم به ذکر است آب داخل خربزه را نیز که مزه‌ ترش و شیرین می‌دهد را جداگانه در ظرفی ریخته و تقسیم می‌کنند.

او ادامه داد: هم‌چنین چند ماه قبل از زمستان، خوشه‌های انگور را برای این شب در زیرزمین یا در سایه نخ کرده و از سقف آویزان می‌کنند که به آن «آنو» (با نون مفخم) می‌گویند.

صادقی با بیان اینکه غذای مخصوص شب یلدا در استان، دلمه و رشته پلو است، گفت: در این شب اگر همسایه‌ها مایل باشند از غذایی که تهیه کرده‌اند به همدیگر می‌دهند که به آن «کاسه هاوسا» می‌گویند.

او افزود: سپس نوبت به خوردن تنقلات و خشکبار می‌رسد. انجیر خشک، برگ گلابی، برگ زردآلو، هسته‌ی زردآلو که همراه با سماق حرارت دیده، توت خشک، تخمه بو داده کدو، و هم‌چنین گندم برشته که با شیره گز مخلوط شده و به صورت گلوله‌های کوچکی درآمده از جمله‌ی خشکبارهای شب چله است.

صادقی ادامه داد: میوه‌های شب چله که شامل هندوانه، سیب، گلابی، به، انار و آنو می‌شود از ضروریات شب چله است. در برخی از خانواده‌ها برای خوردن میوه‌های شب چله سفره می‌اندازند و در برخی دیگر به روال امروزی است. هندوانه از جمله میوه‌هایی است که حتما باید سر سفره باشد و چون فصل آن سر رسیده معمولا هندوانه‌های خوبی از آب درنمی‌آیند. خوردن هندوانه به نوعی وداع و خداحافظی با فصل گرماست و پیشوازی از زمستان محسوب می‌شود. هم‌چنین در اعتقادات محلی خوردن آن را در این شب باعث قوی شدن بدن در مقابل بیماری‌های زمستان می‌دانند.

کارشناس ارشد مردم‌شناسی کردستان بیان کرد: در این شب بلند به‌دلیل اینکه وسایل ارتباط جمعی مانند امروزه درمیان خانه‌ها وجود نداشته، از انواع سرگرمی‌ها مانند فال حافظ و انجام برخی بازی‌های محلی که معروف‌ترین آن «گوروابازی» یا جوراب بازی است، استفاده می‌شد.

او اظهار کرد: همچنین قبل از خوردن یا بعد از صرف شام، بزرگان فامیل داستان‌ها، متل‌ها و افسانه‌های قدیمی تعریف می‌کردند، امروزه در روستاها، حکایت‌گویی هم‌چنان پابرجا مانده و پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها داستان‌هایی مانند «خاتون زمهریر» را برای نوه‌هایشان در این شب طولانی و تاریک و سرد زمستانی تعریف می‌کنند، هم‌چنین در گذشته خواندن شاهنامه، گلستان و بوستان و اسکندرنامه معمول بوده است.

صادقی با اشاره به رسوم مردم کردستان در این شب بلند، گفت: از رسم‌های جالبی که در این شب در کردستان رایج است می‌توان به خوانچه بردن از طرف خانواده‌ی پسر برای نامزدش، نام برد. در این خوانچه‌ها باید تمامی موارد ذکر شده در بالا از شام گرفته تا خشکبار و میوه را برای خانواده‌ی عروس ببرند به صورتی که آن شب، خانواده‌ی عروس برای برگزاری شب چله هیچ اقدامی نکرده باشد؛ هم‌چنین علاوه بر مواردی که گفته شد، هدیه‌ای گران‌بها که معمولا پارچه یا قطعه‌ای طلا می‌باشد نیز برای عروس خانم برده می‌شود.

این کارشناس افزود: رسم دیگری وجود دارد به نام «شه‌و زمسانی» که در آن عروس اولین شب چله را در خانه‌ی شوهر تجربه می‌کند؛ و آن به این معناست که این بار خانواده‌ی عروس باید خوانچه‌هایی را که تمام نیازهای شب چله خانواده‌ی داماد را برطرف کند را به منزل دامادشان ببرند.

صادقی بیان کرد: همچنین در سال‌های گذشته در روستاهای کردستان، در شب چله، مراسم شال انداختن نیز اجرا می‌شد. در این رسم از روزنه‌های بالای بام‌ها که نقش هواکش و نورگیر را دارند، جوانان روستا شال‌های لباس‌شان را پایین می‌فرستند تا صاحب‌خانه هدیه‌ای به مناسبت شب چله در آن بگذارد.

او با ابراز خرسندی از ثبت این اثر ناملموس در فهرست آثار جهانی، عنوان کرد: امروزه بسیاری از گردشگران به دنبال یافتن تشابهات و تفاوت‌های فرهنگی خود با جامعه مقصد هستند. به همین لحاظ برای گردشگران داخلی این امر می‌تواند بسیار جذاب باشد. به دلیل ثبت جهانی این اثر، گردشگران خارجی که معمولاً به دلیل سبک زندگی مدرن، بسیاری از رسم‌ها و آیین‌های باستانی خود را به دست فراموشی سپرده‌اند، بسیار مشتاق‌اند تا آیین‌هایی کهن و باستانی را در کشورهایی مانند ایران که از تنوع قومیتی و غنای فرهنگی و تاریخی زیادی برخوردار است، ببینند و با آن آشنا شوند. به‌همین سبب ثبت این اثر و معرفی جهانی آن می‌تواند یکی از مواردی باشد که گردشگران خود را درگیر آن نموده و برای سپری کردن شبی طولانی و به یادماندنی با مردم خونگرم کردستان هم‌نشین شوند.

کارشناس ارشد مردم‌شناسی کردستان در پایان سخنانش هدف از برگزاری این آئین و سنت‌ کهن در کردستان را  جمع شدن خانواده‌ها در کنار هم عنوان کرد و یادآور شد: شب چله از زیباترین شب‌ها در مناسبت‌های اجتماعی است که یک شخص می‌تواند تجربه کند. صدای خنده و شادی و سرور از هر خانه‌ای شنیده می‌شود و زمزمه‌های روایت حماسه‌ها و داستان‌ها، گرمابخش سردی شب یلداست، به‌همین لحاظ فرصت مناسبی است تا بتوان از آن به‌عنوان یکی از آیتم‌های جذب گردشگر بهره برد.