خانقا مولانا احمد از بناهای مذهبی و تاریخی شهر سنندج واقع در محله میان قلعه مجاورت قلعه تاریخی سنه دژ (باشکاه افسران) می باشد این بنای تاریخی در چندین دهه متروکه و مخروبه باقی ماند. بنا در سالیان گذشته توسط متولین آن و با مشارکت میراث استان کردستان در حد طبقه همکف مرمت و بازسازی شد و در تابستان سال 97 توسط میراث کردستان بودجه ای برای مرمت و بازسازی طبقه  فوقانی آن تخصیص داده شد که در این روند نیز مشارکت مردم و هیئت امنا چشم گیر و قابل توجه است بطوریکه آنرا رکورد دار مرمت و احیا یک بنای تاریخی در استان کردستان در بازه زمانی کمتر از 4 ماه قلمداد کرد.

مرمت و بازسازی یک بنای تاریخی از رویدادهای مهم تاریخی و هویتی یک جامعه می باشد که خانقا مولانا احمد به عنوان یک بنای مذهبی علاوه بر موارد فوق به عنوان یکی از نمونه های منحصر بفرد در مشارکت جامعه و بازدهی در بازه زمانی محدود قابل بررسی و تامل می باشد لذا در این گزارش سعی بر ارائه چگونگی مرمت و بازسازی خانقا مولانا احمد سنندج با مشارکت مردم در کمترین زمان را دارد.

خانقا مولانا احمد از بناهای تاریخی متعلق به دوران قاجاریه در شهر سنندج می باشد که سبک ساخت آن کاملا با معیارهای اسلوب مساجد و بقاع متبرکه سنندج کاملا منطبق بوده که از نمودهای آن می توان به شبستان با 4 ستون چوبی اشاره کرد بنا دارای سازه ای خشتی و چوبی بوده که با آجر در نمای پوشش داده شده است بنا در چندین دهه به عناوین مختلف به صورت متروکه و مخروبه باقی ماند با وجود ثبت بنا در فهرست آثار ملی در سال ..........  با توجه به نوع دسترسی از کوچه ای سرپوشیده و در مجاورت همسایگان و اعتراض ایشان برای عدم ورود به بنای تاریخی، هیچگونه اقدامی برای حفاظت و مرمت آن انجام نشد که در سال 92 با تخریب اشکوب فوقانی و بروز صدمات جبران ناپذیر، مدارک دال بر اسناد مالکیت آن به خانقا شیخ احمد مولانایی هویدا گشت که با پیگیری نوادگان شیخ سند مالکیت آن توسط اداره ثبت و اسناد محرز شده و کار مرمت و بازسازی آن در سال 93 توسط هیئت امنا تا حدودی با مشارکت اداره کل میراث کردستان آغاز شد که در آن هنگام مرمت و استحکام بخشی طبقه همکف و مرمت و احیا حیاط و حوض بنا در دستور کار قرار گرفت که مرمت و بازسازی آن با توجه به نوع آسیب های سازه ای وارد شده بصورت بازسازی کامل دیوار ضلع شمالی بنا با آجر و ملات ماسه سیمان به ضخامت 35 سانتی متر و تعویض کامل سقف چوبی پوسیده شده راهرو ورودی با سقف چوبی سالم بصورت تیرریزی چوبی از چوب چنار ، تخته کوبی ، نی ریزی ، اجرای یک لایه گل ، شیب بندی با خاک رس و غلطک کوبی آن در چندین مرتبه در هفته اجرای ملات ماسه سیمان ، تعبیه یک ستون فلزی بصورت پنهان در دیوار خشتی به عنوان عنصر باربر کلاف چوبی روی ستونهای چوبی و .... اشاره کرد کف فرش حیاط و  حوض با توجه به سونداژهای صورت گرفته عریان و حیاط با سنگ لاشه محلی و حوض با فواره سنگی احیا گردید. نمای بنا که در حد طبقه همکف باقی مانده بود بصورت خفته و راسته آجری با توجه به مستندات موجود بازسازی شد که نوع بازسازی با ملات ماسه سیمان با مهار آجر با ملات گچ تا زمان خودگیری صورت گرفته است

نازک کاری داخلی و اجرای تاسیسات با مشارکت هیئت امنا و مردم و مریدان آن خانقا صورت گرفت بطوریکه مشارکت مالی و فیزیکی آنان تا زمان نتیجه کار قابل توجه می باشد در تابستان سال 97 مرمت و بازسازی طبقه اول خانقا توسط اداره کل میراث کردستان کلید خورد که با برداشت وضع موجود پلان و سایت آن طرح بازسازی طبقه اول ترسیم گردید که با توجه به تصاویر قدیمی سال 87 ایوان با دو ستون چوبی و شبستان با 4 ستون و راهرو ضلع شمالی از جمله فضاهای طبقه اول می باشد از اولین اقدامات صورت گرفته سونداژ بام همکف برای عریان کردن سازه خشتی بنا بود که با توجه به ضخامت بیش از 80 سانتی متری دیوارها در جهت بهینه سازی فضاها و در جهت حل مسائل سازه ای ، در ادامه ضخامت دیوارها 35 سانتی متر ساخته شد که با توجه به ضخامت بیش از حد و نامتعارف گوشه ضلع جنوب شرقی خانقا و در جهت حفظ تناسبات فضایی ایوان تصمیم گرفته شد که تیغه ای به ضخامت 20 سانتی متر در بخش انتهایی ایوان به فاصله ای از دیوار 35 سانتی متر بر روی دیوار اصلی همکف بنا شود که با توجه به فضای قابل توجه تشکیل شده مقرر شد که دسترسی بام بنا با تعبیه نردبان و اجرای خرپشته شیب دار با حداقل ارتفاع در این قسمت از جمله اقدامات انجام شده بود.

از نکات حائز اهمیت در این پروژه تعبیه ستونهای چوبی در طبقه اول این بنا بود که با توجه به بررسی های صورت گرفته در بناهای مشابه ستونهای چوبی فارغ از سازه زیرین احداث شده اند و بیشتر از اینکه وزن فشاری آن مد نظر قرار گرفته باشد مهار آن بوسیله کلاف های زیرین مورد توجه بوده است در این بنا در امتداد ستونهای چوبی زیرین با تاکید بر عدم قرارگیری بر روی آن ستوهای فوقانی با رعایت تعبیه بر روی تکیه گاه چوبی به ضخامت حداقل 10 سانتی متر کار گذاشته شد که با توجه به افزایش قطر تیرهای حمال شبستان سرستون چوبی برای آن طراحی و نصب گردید و ستونهای ایوان با توجه به قطر قابل توجه بوسیله تسمه های فنری به تیر حمال وصل گردید و تیرریزی سقف در جهت عمودی بر تیرهای کلاف (سه عدد تیر کلاف) انجام شد که با توجه به ضخامت تیرهای چوبی تنگ یکدیگر قرار گرفتند.

خاطر نشان می باشد که کلاف های چوبی بوسیله تسمه فلزی به کلاف های چوبی زیر سری وصل شده اند. لایه های بعدی سقف چوبی به ترتیب شامل تخته کوبی، نی ریزی، اجرای یک لایه گل ، کروم بندی و شیب بندی با خاک رس ، اجرای ملات ماسه سیمان و ایزوگام می باشد از دیگر عناصر ساخته شده ساخت پله دسترسی طبقه فوقانی می باشد که در جهت استفاده بهینه از فضا از شمشیری چوبی ، کلاف و ستونهای چوبی برای ساخت آن استفاده گردید که کف فرش آجری با آجر ختایی 20*20 سانتی متر با زیر سازی آجری از کارهای بعد از سازه چوبی پله می باشد

از نکات ریز انجام شده اتصال تیر های حمال به کلاف های چوبی با تسمه فلزی و ستونهای چوبی ایوان به تیر حمال با تسمه فنری و اتصال همدیگر با کلاف چوبی از ناحیه پایه ستون و سپس ادامه کلاف از دو طرف دو ستون چوبی ایوان به داخل دیوارها می باشد و قرارگیری سازه نرده بر روی آن که بر استحکام و مهار نیروی رانشی ستونها اثر دوچندان دارد

از دیگر قسمتهای قابل توجه دوباره بازسازی شده پله های دهلیز ورودی برای دسترسی به طبقه اول می باشد که سازه شمشیری پله ها بصورت یکپارچه با کلاف های چوبی عمل کرده و در جهت عدم خسارت به سازه خشتی دیوارها از ستونهای چوبی برای انتقال بار پله به زمین استفاده شده است که غالبا به صورت چهار تراش کار شده است و خود ستونهای چوبی مجددا از پایه بوسیله تیرهای چوبی به هم کلاف شده اند و آیتم بعدی اجرای زیرسازی با مصالح آجری برای اجرای کف فرش آجری با آجر ختایی 20*20 سانتی متر می باشد که به پیشانی چوبی ختم می شود  و در جهت عدم بار زیاد بر سازه بنا و در جهت استفاده بیشتر از فضای طبقه اول برای دسترسی بام از فضای ایجاد شده جانب چپ ایوان و با تعبیه نرده چوبی استفاده شده است که استفاده بهینه مکان نیز مهیا شده است

نگارنده : خبات خلیلی، کارشناس ارشد مرمت بناهای تاریخی